Klasse moet terug, maar met wie?

Genomineerden Banningprijs 2022 bekend

Afgelopen week heeft de jury onder voorzitterschap van Mei Li Vos vier essays genomineerd voor de Banning Prijs 2022. Thema dit jaar is Een nieuw sociaal contract! Maar wat staat daar dan in?

De kernvraag uit de opdracht was de vraag wat dat nu eigenlijk is, dat sociaal contract? Wat staat er in? En wie sluit het met wie? Is het iets van de politiek of van de samenleving? Van de staat of van de burger? En bestaat er eigenlijk zoiets als een sociaaldemocratische visie van dat contract? Of is een sociaal contract politiek neutraal? Dit type vragen bracht niet minder dan vierendertig jonge denkers tot een inzending. Een breed veld van deelnemers bovendien, van iemand die zichzelf beschouwt als ‘conservatief-liberaal’ tot klassieke sociaaldemocraten en linkse vernieuwers. Een nieuw sociaal contract inspireert blijkbaar velen tot reflectie.

De vier genomineerden zijn, in volgorde van binnenkomst van de essays:

• Rimmert Riedstra met De spiegel van de samenleving.
• Kristian Bakker met De samenleving als sociaal contract: van verhulling tot onthulling.
• Barend Wind met Sociaaldemocraat, hou je oog op de bal.
• Lian Heinhuis met De valse belofte van het sociaal contract.

De winnaar van de Banning Prijs 2022 wordt op 21 februari aanstaande bekend gemaakt door juryvoorzitter Mei LI Vos in De Rode Hoed te Amsterdam. Hierna zal Tuur Elzinga, voorzitter van de FNV, de derde Banning Lezing uitspreken. Esther-Mirjam Sent, voorzitter van de PvdA, geeft een eerste reactie op de lezing.

Wil je bij deze avond – digitaal of fysiek waar mogelijk – aanwezig zijn? Kijk hier voor meer informatie. Of meld je direct aan via deze link.

Banning Lezing door Tuur Elzinga, co-referaat Esther Mirjam Sent

Er is een nieuw sociaal contract nodig. Of je het nu vraagt aan Pieter Omtzigt of Kim Putters, een nieuw sociaal contract is het begin van de oplossing van veel maatschappelijke vraagstukken waar we momenteel mee te maken hebben. Afnemend vertrouwen in de politiek, onvoldoende bescherming van de burger in de rechtsstaat, toenemende ongelijkheid in de samenleving. Maar wat is dat dan precies, dat sociaal contract? Wie sluit het met wie en waarom. En wat is de rol van maatschappelijke organisaties en politieke partijen. Over die vragen en meer gaat de Banning Lezing 2022.

Op maandag 21 februari 2022 spreekt FNV-voorzitter Tuur Elzinga in de Rode Hoed te Amsterdam de derde Banning Lezing uit. Na Lodewijk Asscher (2018) en Marjan Minnesma (2020) zal ook Elzinga zijn dagelijks werk bij de vakbond verbinden met grotere vragen over politiek en samenleving.

Kersvers PvdA-voorzitter en econome Esther-Mirjam Sent zal als eerste op de lezing reageren. En voorafgaand aan de lezing reikt PvdA-senator Mei Li Vos als juryvoorzitter de Banning Prijs 2022 uit. Uitnodiging aan jonge denkers was dit jaar hun eigen perspectief op dat veelbesproken sociaal contract in 2000 woorden uiteen te zetten.

De Banning Lezing – initiatief van de Banning Vereniging – is vernoemd jaar Willem Banning (1888-1971) en wordt om het jaar uitgesproken op zijn geboortedag. Banning was als vrijzinnig predikant een van de oprichters van de Partij van de Arbeid. Volgens Banning ging elk politiek handelen terug op achterliggende waarden en overtuigingen. In de naar hem vernoemde lezing wordt om het jaar een spreker uitgedaagd juist te reflecteren op de vraag wat hen aanzet tot politiek handelen.

Toegang tot de Banning Lezing is, na aanmelden bij de Banning Vereniging, gratis. De lezing kan zowel in de zaal als vanuit huis worden gevolgd, mede afhankelijk van de op dat moment geldende maatregelen. Aanmelden kan via dit formulier of door een mailtje te sturen aan info@banningvereniging.nl.

HOE VERNIEUWEND EN SOCIAAL IS OMTZIGTS NIEUWE SOCIAAL CONTRACT?

Terwijl de auteur herstellende is van een burn-out, vliegen ze in groten getale de winkel uit: de boeken van Pieter Omtzigt. Binnen een maand na publicatie afgelopen februari waren er al 18.000 exemplaren verkocht. Inmiddels is het alweer toe aan zijn achtste druk. Hoewel nog in de schaduw van Pim Fortuyns Puinhopen van paars, waarvan er 270.000 over de toonbank gingen, is het de grootste bestseller van een Nederlands politicus sinds jaren. Wat drijft dit succes: de populariteit van de Twentse politicus of de inhoud van het boek?

In zijn boek pleit Pieter Omtzigt voor ‘een nieuw sociaal contract’, wat ook meteen de titel is. Omtzigt signaleert dat de samenleving ‘niet langer af is’, wat we in de jaren negentig schenen te denken. Integendeel, de overheid laat het afweten op een aantal belangrijke gebieden: volkshuisvesting, zorg en onderwijs. De oorzaak: politieke partijen zouden niet meer geworteld zijn in de samenleving. Het zijn louter machtsmachines geworden, waardoor ze de problemen in de samenleving niet meer oplossen. In zijn boek presenteert Omtzigt dan ook een ruwe versie van een nieuw sociaal contract, ‘dat dus niet alleen gaat over burgers en de overheid, maar ook over grote bedrijven, die losgezongen zijn van nationale samenlevingen. Het gaat over maatschappelijke instellingen die los zijn geraakt van hun kerntaak (…). En het gaat over de inrichting van onze politiek en instituties, die hun gezag en slagkracht hebben verloren, vaak ook door hun eigen falen.’ Alles op de schop, zo lijkt.

De traditie van het sociaal contract
Nu is een idee van een sociaal contract, al dan niet hernieuwd, niet nieuw. Het contractdenken stamt uit een lange filosofische traditie, van vroegmoderne denkers als Thomas Hobbes, John Locke en Jean-Jacques Rousseau, tot meer contemporaine denkers als John Rawls. Het onderliggende idee van dit denken is dat burgers met de overheid hebben afgesproken dat zij hun vrijheid deels afstaan aan de overheid, die hen vervolgens beschermt, en in sommige versies ondersteunt. De regering kan hierbij alleen legitiem regeren als burgers hebben ingestemd met haar gezag. Oftewel: wetten zijn alleen bindend ‘als deze zijn vastgesteld door degenen die ze hebben gekozen en wie ze de bevoegdheid hebben gegeven om wetten voor hen te maken’, zoals Locke in Two Treatises of Government in 1689 schreef. Het probleem is dat dit ‘contract’ meestal symbolisch is, er is nooit een echt moment geweest waarin de burger hiervoor heeft getekend. Een nieuw contract opstellen is zodoende altijd lastig.

Deze filosofische traditie mag wat oud lijken, het sociaal contract als instrument voor politieke vernieuwing is heel actueel. Pieter Omtzigt sluit namelijk aan in een aardig rijtje van bestuurders en politici die allemaal de oplossing zien in het sociaal contract – een vluchtheuvel voor sociale en politieke vernieuwing. SCP-directeur Kim Putters stelde al eerder een contract voor, in zijn boek Veenbrand . Bij hem was het een breed palet van herintredende overheid, nieuwe burgerlijke inspraakmogelijkheden tot het recht op betrouwbare informatie. Ook oud-DSM-topman (en tijdelijk coronagezant) Feike Sijbesma hield een pleidooi voor een nieuw sociaal contract. Hij stelde voor dat het bedrijfsleven en de elite meer zouden gaan bijdragen aan het creëren van sociaal welzijn. PvdA-Europarlementariër Paul Tang ziet een nieuw sociaal contract waarin bedrijven niet langer alle risico’s op de samenleving afwentelen. Veel mogelijkheden dus, waarbij zowel de manier waarop dat contract tot stand moet komen als de contractvorm en contractpartijen wat vaag blijven.

Omtzigts ideeën
Dit brengt ons op de vraag: wat biedt Pieter Omtzigt? Hij start, gezien zijn rol tijdens de kinderopvangtoeslagaffaire, niet geheel verwonderlijk met het startpunt dat gebleken is dat burgers weerloos kunnen zijn tegen machtsmisbruik door de staat. Dit maakt dat het sociaal contract verbroken is. De macht van de staat zou volgens hem begrensd moeten worden, tegenmacht en checks and balances georganiseerd, en de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht zoveel mogelijk gescheiden. Omtzigt maakt dit vervolgens concreet via een aantal voorstellen, zoals een grondwettelijk hof (waar wetgeving getoetst kan worden aan de grondwet) en verbeterde rechtsbescherming in het bestuursrecht. Ambtelijke organisaties zouden dienstbaarder moeten zijn, transparante informatievoorziening de standaard.

Een aantal ideeën gaat meer over de politiek en het parlement zelf: de Tweede Kamer zou bij onderzoeken, ook op het gebied van overheidsfalen, meer invloed moeten krijgen. Omtzigt pleit voor meer denktanks en minder communicatieadviseurs. Coalitieakkoorden moeten minder omvattend zijn en parlementariërs moeten vrij en onafhankelijk over dit soort akkoorden kunnen oordelen. Tot slot zou volgens Omtzigt een districtenstelsel de kiezer dichterbij de politicus moeten brengen, aangezien parlementariërs dan echt afhankelijk zijn van de stemmen die ze in de regio ophalen. En dus onafhankelijker staan ten opzichte van hun partij. Wellicht niet het meest concreet, maar wel het fundament onder veel andere maatregelen, is de gedachte dat er een politieke mentaliteitsverandering zou moeten plaatsvinden. Politici zouden meer waardengedreven politiek moeten bedrijven: in dienst van de burger maatschappelijke problemen oplossen, wat Omtzigt afzet tegen politici die uit ‘ijdelheid, machtsbehoud of uit routine in de frontlinie staan’. De goede verstaander weet wie hij op de korrel neemt.

Omtzigt schiet in zijn boek ontegenzeggelijk een aantal keer goed raak. Zijn strijd om in de toeslagenaffaire de onderste steen boven te krijgen is bewonderenswaardig, zijn onafhankelijke houding en nuttige ideeën om als parlementariër weer de controlerende functie uit te oefenen eveneens. Maar ook in de zijpaden die hij inslaat is hij scherp; over het gebrek aan transparantie en de brij aan woordvoerders, wiens taak het is om vooral de beeldvorming goed te houden. Of het gebrek aan tegenmacht, wat duidelijk wordt uit het feit dat allerlei organisaties uit het maatschappelijk middenveld financieel afhankelijk zijn geworden van de overheid en zodoende nooit echt doorpakken in hun tegenspraak. Het afvoeren van het politieke debat via alomvattende polderakkoorden, waarbij de politiek haar kernverantwoordelijkheid uitbesteedt aan organisaties die voor hun rol bij die akkoorden geen democratische legitimiteit hebben.

Kort door de bocht
Anderzijds ademt zijn reeks oplossingen wel een eenzijdigheid uit, en zoekt hij, al pleitend voor tegenspraak, deze tegenspraak niet op richting zijn eigen voorstellen. Van het districtenstelsel, altijd als een tovermiddel ingezet voor democratische vernieuwing, is bekend dat veel stemmen verloren gaan van kiezers die in gebieden wonen waar één bepaalde partij dominant is. Bovendien kan een te nauwe verbondenheid met de regio politici ook verleiden tot allerlei schimmige deals die niets met de daadwerkelijke inhoud van doen hebben (een fictief voorbeeld: steun voor een milieu- of onderwijswet, mits de nieuwe marinierskazerne maar naar mijn regio komt). Zoals politicoloog en PvdA-senator Ruud Koole in zijn nieuwe boek Twee pijlers laat zien, kan rechterlijke toetsing aan allerlei verdragen of grondwettelijke bepalingen op gespannen voet staan met het primaat dat politici menen te hebben. Omtzigt pleit in zijn boek aan de ene kant voor het politiseren van veel problemen (waardenpolitiek, niet alles dichtsmeren in grote akkoorden met belangengroepen wier mandaat beperkt of onduidelijk is), maar dit soort apolitieke juridische toetsing is vervolgens weer geen probleem. In het boek pleit Omtzigt voor duidelijke Europese regels, en wenst daarbij herstel van de rigide groei- en stabiliteitspactregels, waarover in zowat heel Europa grote twijfels zijn – als econometrist hoor je hem er niet over. Dit maakt zijn boek wat makkelijk: de eigen oplossingen worden gepresenteerd als onproblematisch, de problemen van andere politici, de overheid of ‘de media’ worden grotelijks geproblematiseerd. Alsof alleen dáár het probleem ligt.

Wanneer je de analyse van Omtzigt bijvoorbeeld vergelijkt met de reconstructie Zo hadden we het niet bedoeld, die Correspondent-auteur Jesse Frederik van de toeslagenaffaire maakte, dan valt op dat het boek van Pieter Omtzigt vooral de schuld bij regering, belastingdienst en departementen legt. Natuurlijk is daar genoeg misgegaan, maar een flink deel van het probleem, zo laat Frederik zien, lag ook besloten in het spijkerharde karakter van de wetgeving. De opstelling van het parlement, slechts kort aangestipt door Omtzigt, zorgde ervoor dat bij kleine foutjes burgers alle verleende toeslagen moesten terugbetalen, en dat er geen mogelijkheden bestonden om te voorzien in maatwerk of voor enige coulance.

De vraag bij Omtzigts boek is dan ook of een deel van de problematiek die hij signaleert nu perse opgelost zou moeten worden door een andere verhouding tussen burgers en de overheid. Gaat het niet veel eerder om simpelweg een andere politiek? Als we op andere politieke partijen zouden stemmen, dan zouden dit soort spijkerharde wetten, vaak tot stand gekomen vanuit een neoliberaal VVD-discours waarin ‘burgers niet te vertrouwen zijn’ en er vooral voortdurend ‘hard opgetreden moet worden’, misschien wel verdwijnen, mits linkse politici niet meehuilen met de wolven in het bos. New public management – toch vooral een rechts idee – kleedde de overheid uit. Het zorgde ervoor dat we omwille van een ‘slanke overheid’ en ‘efficiëntie’ weinig contact meer hebben met echte overheidsdienaren, maar vooral elektronische brieven en bulkmail mogen ontvangen. Volgens Omtzigt heeft de politiek haar taak verslonsd, wat af te meten is aan een gebrek aan ‘grondwettelijke rechten’ zoals een betaalbare woning of goede betaalbare zorg. Maar dit danken we niet in de laatste plaats aan rechts woonbeleid of de privatisering van de zorg – een paradepaard van het CDA.

Een weinig sociaal contract
Als je het sociaal contract dat Omtzigt voorstaat dan ook vergelijkt met bijvoorbeeld het pleidooi van Paul Tang en Marius Kat in Socialisme en Democratie, dan valt op dat Omtzigt vooral inzoomt op een aantal constitutionele rechten en praktische handvatten om de positie van het parlement te versterken. Dat zou vervolgens ertoe moeten leiden dat burgers niet meer door de overheid in de mangel worden genomen en dat praktische problemen zouden worden opgelost. Tang en Kat bekijken echter niet alleen hoe overheid en burgers zich tot elkaar verhouden, maar ook wat de bijdrage van het bedrijfsleven zou moeten zijn. Het kapitaal, sinds de jaren tachtig meer gedereguleerd dan ooit, draagt nog steeds opmerkelijk weinig bij aan de (verdeling van) welvaart voor ons allen. Als we toch een nieuwe verdeling van macht en middelen in een sociaal contract zouden willen regelen, dan is het niet meer dan logisch om hierin ook het bedrijfsleven te betrekken. Omtzigt kondigt dit wel aan, maar los van een pleidooi voor een hoger minimumloon, zijn zijn voorstellen op dit gebied tamelijk onzichtbaar. De ‘losgezongen bedrijven’ uit de inleidende woorden, komen in de rest van het boek niet meer terug. De herverdelende rol van de overheid, hoeksteen van sociaal contract zoals bijvoorbeeld John Rawls dat voor zich zag, zien we bij Omtzigt los van een wat obligate zin over het bestaansminimum evenmin.

Omtzigt mag een punt hebben dat er sprake is van ideeënarmoede, in de politiek in het algemeen en het CDA in het bijzonder. Maar op sociaaleconomisch terrein blijven ook de ideeën in zijn boek nogal vlak. Zodoende leest zijn ‘nieuw sociaal contract’ vooral als een slechts in beperkte mate nieuw, maar vooral eenzijdig contract. Wel institutionele verandering, maar de rol van de burger zelf blijft onduidelijk. Die mag actief worden in het maatschappelijk middenveld of via vrijwilligerswerk de gaten dichtlopen die de overheid laat vallen. Verder wordt hem gevraagd ‘een zekere mildheid te tonen’ zodat er geen politieke afrekencultuur ontstaat. Bovenal blijft het sociale van het contract opvallend afwezig. Maar nu Omtzigt verlost is van het CDA en zijn eigen koers kan varen, krijgt deze socialere middenpolitiek, waarmee hij zich overduidelijk af zou kunnen zetten tegen rechtsbuiten Wopke Hoekstra, de komende tijd wellicht wat meer inhoudelijk gewicht. Aangezien Omtzigt in het eerste hoofdstuk van het boek zelf beschrijft dat hij de politiek inging om de VUT af te schaffen, is dat zeker geen gelopen race.

Twan van Lieshout won in 2018 de Banning Prijs en is redacteur van Tijd&Taak.

KLIMAATPOLITIEK NA CORONA

Sinds het uitbreken van de coronacrisis is er volop nagedacht over wat dit kan betekenen voor de klimaatcrisis. Bij PvdA Duurzaam, het ledennetwerk van de PvdA dat zich met duurzaamheidsproblematiek bezighoudt, hebben we hier ook bij stilgestaan. Vlak nadat de coronacrisis begon en een jaar later opnieuw. Dit essay is geïnspireerd door diverse bespiegelingen op het klimaat na corona en heeft als doel een wenkend perspectief te bieden voor de sociaaldemocratie.

De sterke staat, die niet schuwt om in te grijpen in de economie, lijkt terug te keren. De lockdown heeft laten zien dat het mogelijk is om delen van de economie op stop te zetten in reactie op een wereldbedreigend fenomeen. Daar komt nog bij dat de (gedeeltelijke) rem op de economie gepaard ging met grote steunpakketten aan de getroffen sectoren. In maart 2020 bespraken we bij PvdA Duurzaam de mogelijkheid om de miljarden van volgende steunpakketten te verbinden aan vergaande vergroeningsplannen, en om bedrijven als KLM gerichte transitieplannen te laten maken als conditie voor verdere steun. Een jaar later spraken we weer met elkaar hierover, en inmiddels was duidelijk geworden dat er geen vergroeningscondities waren gesteld. En dat terwijl de Duitse overheid inmiddels wel miljarden van haar steun geoormerkt had voor een stimulering van elektrisch rijden.

Toch meenden de leden dat het nog steeds mogelijk is om het momentum te benutten. We kunnen juist nu vaart maken met CO₂– en kerosinebelastingen en met gerichte investeringen aan het spoor, zodat de luchtvaart niet meer terugkeert op het oude, vervuilende niveau. Het is natuurlijk maar de vraag of de staat sterk zal blijven. Gebaseerd op ervaringen uit het verleden lijkt dit overheidsingrijpen een tijdelijke crisismaatregel en geen trendbreuk in het beleid. Immers, na de bankencrisis in 2008 werden er ook grote sommen geld uitgegeven om de banken te nationaliseren, waarop snoeihard bezuinigingsbeleid volgde om hiervoor te compenseren – beleid waar de PvdA tussen 2012 en 2017 aan heeft bijgedragen.

Het (langzaam) veranderende economische discours over begrotingsdiscipline en de rol van de overheid doet hopen dat het nu anders gaat. De economen Stephanie Kelton en Mariana Mazzucato brachten beiden middenin de coronacrisis een boek uit. Kelton schreef The Deficit Myth, dat kanttekeningen plaatst bij de obsessie van overheden om het begrotingstekort terug te dringen. Daarbij sluit ze aan bij iets wat Nederlandse economen als Dirk Bezemer, Coen Teulings en Irene van Staveren al eerder betoogden in diverse opiniestukken in Nederlandse kranten zoals Trouw en NRC. Mazzucato schreef Mission Economy, waarin ze voortborduurt op eerder werk waarin ze boekstaafde dat overheidsinvesteringen cruciaal zijn voor innovatie. In dit boek ijvert ze voor planmatige interventies in de economie om onder andere problemen zoals klimaatverandering tegen te gaan. Hoewel deze inzichten onder economen niet onomstreden zijn, sluit het aan bij de veranderende tijdsgeest. Ook de verkiezingsprogramma’s van de PvdA en GroenLinks maken duidelijk dat grote investeringen niet geschuwd moeten worden om een duurzame transitie mogelijk (en rechtvaardig) te maken. Met name de oproepen voor transitiefondsen, onder andere voor de landbouw, lijken een trendbreuk te impliceren met het bezuinigingsbeleid van weleer.

Het versterken van de fundamenten
Maar de coronacrisis heeft ook laten zien dat simpelweg het openzetten van de geldkraan niet alles oplost, zeker niet als de fundamenten van de staat door datzelfde bezuinigingsbeleid zijn aangetast. Schrijver en acteur Ramsey Nasr schreef de De Fundamenten, waarin hij reflecteert op wat we kunnen leren van de coronacrisis voor de nakende klimaatcrisis. Hij schrijft dat we de fundamenten van onze samenleving, zoals zorg en onderwijs, als ornamenten zijn gaan beschouwen, versiersels waar we niets voor hoeven te doen. Tijdens de coronacrisis bleek hoe kwetsbaar én noodzakelijk deze fundamenten zijn.

Bij PvdA Duurzaam kwam dit thema ook terug, zowel in 2020 als in 2021. Lange tijd hebben we hoogwaardige zorg en genoeg voedsel in onze supermarkten als vanzelfsprekend beschouwd. De coronacrisis heeft ons laten zien dat dit niet automatisch zo is. Het ontbreken van voldoende testcapaciteit, beademingsapparatuur, productiecapaciteit om op grote schaal mondkapjes te maken; dit alles maakte ons in het begin van de coronacrisis enorm kwetsbaar. En hoewel het voedselsysteem uiteindelijk grotendeels overeind bleef, bleek dat ook lange logistieke aanvoerlijnen kwetsbaar zijn. Deze kwestie is zeer relevant bij een klimaatramp, die talloze dreigingen biedt aan dezelfde aanvoerlijnen. De Braziliaanse schrijver Alex Hochuli schreef onlangs een stuk in het tijdschrift American Affairs waarin hij betoogde dat de coronacrisis de westerse wereld laat inzien dat we aan het einde van de End of History-ideologie zijn gekomen, de these van Francis Fukuyama dat de westerse verworvenheden eeuwigdurend en onkwetsbaar zijn. Hochuli stelt dat de coronacrisis aan het licht heeft gebracht dat juist de Global North in toenemende mate op de Global South begint te lijken, met groeiende ongelijkheid, flexibilisering van de arbeidsmarkt, de val van de middenklasse, maar ook een uitgehold neoliberaal overheidsapparaat dat veel moeite had om de coronacrisis te bezweren.

In een recent artikel in de Correspondent, Hoe kwetsbaar Europa is leer je van een broodrooster, betoogt Maurits Martijn dat er, omdat we in Europa zoveel productie uitbesteden, een groot gebrek is aan parate kennis over hoe alle verworvenheden die we zo waarderen daadwerkelijk technisch in elkaar steken. Daarom is het ook zo lastig om fundamentele zaken weer zelf te gaan leveren wanneer de nood eenmaal aan de man is; dan is het vaak al te laat. Ook in de klimaatcrisis speelt dit een rol, aangezien er een groot tekort is aan technische mensen om bijvoorbeeld de energietransitie vorm te geven. Tegelijkertijd biedt de duurzaamheidstransitie ook kansen om deze kwetsbaarheid te verkleinen. De klimaatcrisis kent zijn eigen fundamenten zoals hernieuwbare en betaalbare energie en warmte, en een gezond en veerkrachtig voedselsysteem. Door zelf de expertise en kennis op te bouwen en te bestendigen voorkomen we nieuwe afhankelijkheden in de toekomst. Een sterke staat, die investeringen niet schuwt, kan deze fundamenten versterken.

Internationale solidariteit en bestaanszekerheid
De hernieuwde aandacht voor onze fundamenten en de afhankelijkheden die bestaan ten opzichte van de rest van de wereld, is geen vrijbrief om ons af te keren van de problematiek buiten onze landsgrenzen. Zowel de corona- als de klimaatcrisis is grensoverschrijdend en roept nieuwe vragen op over onze verhoudingen ten opzichte van de rest van de wereld. De relatie van de Global North met de Global South is al enige tijd scheef, iets wat door de coronacrisis weer extra voor het voetlicht is gebracht. Antropoloog Jason Hickel heeft hier veel onderzoek naar gedaan. In 2021 stond een artikel van hem in het tijdschrift New Political Economy, waarin hij aantoonde dat in één jaar tijd goedkope grondstoffen ter waarde van 2,2 biljoen dollar in westerse prijzen van het zuiden naar het noorden vloeien, genoeg om vijftien keer de mondiale armoedeproblematiek op te lossen. Een jaar eerder schreef hij voor The Lancet Planetary Health een artikel waarin hij liet zien dat 92 procent van de mondiale klimaatemissies afkomstig zijn van de Global North. Kortom, niet alleen draagt de Global South slechts een fractie bij aan de totale ecologische voetafdruk van de wereld, het is ook nog altijd het wingewest van de Global North. Tijdens de coronacrisis werd deze verstoorde verhouding pijnlijk duidelijk, met de ongelijkheid ten aanzien van hulpmiddelen tegen de pandemie, met eerst de mondkapjes en later de vaccins. De filosoof Peter Sloterdijk vergeleek recentelijk in een interview met Noema Magazine de coronacrisis en de klimaatcrisis als een poging van de ene groep om zichzelf te ‘immuniseren’ en dus te beschermen ten koste van een andere groep door de externe kosten op diegene te verhalen. Hij riep op tot co-immunisme, om juist de volledige wereld te beschermen tegen de rampen die nog komen.

Dit leidt echter wel tot een dilemma voor de sociaaldemocratie. Socioloog en filosoof Bruno Latour verwoordde het in zijn reflectie op de coronacrisis treffend:

Zo was er bijvoorbeeld een Nederlandse bloemenkweker op televisie, met tranen in zijn ogen, omdat hij enorme hoeveelheden kant-en-klare tulpen had moeten weggooien die hij door gebrek aan klanten niet meer per vliegtuig over de hele wereld kon versturen. Natuurlijk kunnen we niet anders dan met hem meevoelen, en het is alleen maar eerlijk dat hij wordt gecompenseerd. Maar toen de camera zich terugbewoog naar de tulpen die hij onder kunstlicht uit de grond laat groeien, alvorens ze af te leveren aan de vrachtvliegtuigen van Schiphol waar de kerosine uitregent, maakte het dat je je afvraagt: Maar is het echt nodig om deze manier van het produceren en verkopen van dit type bloem te verlengen?
(Vertaling: Esmé Bosma en Marieke Hoogwout)

Met andere woorden, er is in een klimaatbestendige economie geen ruimte meer voor kerosineslurpende tulpenhandel, maar wat rest dan de tulpenhandelaar? Net als de coronacrisis vergt de klimaatcrisis op de korte termijn grote ingrepen in de economie, die op zijn beurt ook de burger treffen. Anders dan de coronacrisis is het niet tijdelijk, maar permanent. Bovendien vergt deze transitie een heroriëntatie op waarde, niet alleen economisch maar ook cultureel. Dat wat nu inkomen, werk en status oplevert, heeft misschien geen plaats meer in een klimaatbestendige economie. Dit leidt tot een lastig dilemma voor de sociaaldemocratie. Enerzijds staat zij voor de bestaanszekerheid van de burger en dan met name de burger met een kleine portemonnee. Anderzijds staat zij ook voor internationale solidariteit en daarmee ook voor het opkomen voor de Global South.

Ook bij PvdA Duurzaam leidde dit tot felle discussies, onder andere over de wenselijkheid van het kwijtschelden van schulden van landen die nog altijd in een afhankelijkheidsrelatie zitten met Nederland. Lang niet alle leden zijn daar een voorstander van. Desondanks hoeft de bestaanszekerheid van de Nederlandse burger niet noodzakelijkerwijs op gespannen voet te staan met internationale solidariteit. Jason Hickel heeft hiervoor onlangs een aanzet gegeven in zijn boek Less is More. Hierin zet hij zijn ‘ontgroei’-visie uiteen. Anders dan vaak wordt gedacht is het breken met economische groei niet hetzelfde als het inleveren van welzijn in de Global North ten faveure van de Global South. In tegendeel. Volgens Hickel is er een grens aan de hoeveelheid welzijn die kan worden gehaald door een hoger inkomen. In ontwikkelde landen leidt meer economische groei juist tot verlies van welzijn, door onder andere toenemende economische ongelijkheid, stress en slaapverlies door overwerken, en ziektes zoals diabetes door een ongezonde levensstijl. Daar komt nog bij dat meer inkomen niet leidt tot meer geluk. Meer ongelijke samenlevingen consumeren meer, maar zijn niet gelukkiger dan meer gelijke samenleving met een lager inkomenspeil.

Volgens Hickel is niet het inkomenspeil indicatief voor welzijn, maar publieke voorzieningen, zoals toegang tot hoogwaardig onderwijs, zorg, kinderopvang en sociale voorzieningen op buurtniveau. Laten dit nou net de fundamenten zijn die we de laatste jaren als ornamenten zijn gaan beschouwen, en die we door bezuinigingen, privatiseringen en decentralisaties steeds verder hebben laten afkalven. Door meer te investeren in publieke voorzieningen en werkweken te verkorten, alsmede economische ongelijkheid te verkleinen, worden we minder afhankelijk van schadelijke (over)consumptie om in ons welzijn te voorzien. Zo beschouwd zijn het terugbrengen van economische groei en het versterken van onze fundamenten geen tegenstellingen, maar versterken ze elkaar juist. Het nemen van vergaande maatregelen om schadelijke consumptie en vervuilende sectoren terug te dringen kan gepaard gaan met het versterken van de fundamenten om deze transitie dragelijk te maken. Deze fundamenten vervangen dan niet zozeer schadelijke consumptie, maar nemen uiteindelijk de vraag ernaar weg. Een lastige factor in het ontgroeiverhaal is dat destructieve consumptie, van biefstukjes tot Benidorm, voor veel mensen nu voelen als een verworvenheid en een teken van welvaart. De vraag is of minder werken, meer inkomen en betere zorg voldoende vooruitzichten bieden om deze verworvenheden op te geven.

Corona, klimaat en de sociaaldemocratie
Wat betekent dit voor de sociaaldemocratie in het herstel na corona? De terugkeer van de sterk(er)e staat, en daarmee een ruimer begrotingsbeleid, lijkt prima te rijmen met de huidige koers van de PvdA. Het is echter zaak voor linkse partijen om niet verblind te worden door de schone schijn van (groene) herstelfondsen. De strijd tussen links en rechts op het gebied van begrotingsbeleid lijkt zich de komende jaren toe te gaan spitsen op het verschil tussen incidentele en structurele investeringen. Dat is nu al terug te zien in het onderwijs, waar het huidige demissionaire kabinet met een incidenteel steunbudget is gekomen maar waar linkse partijen voor structurele hogere lonen van leraren blijven ijveren. Zolang de PvdA de focus blijft houden op het versterken van de fundamenten, en instrumenten als transitiefondsen niet uitruilt maar gepaard laat gaan met structurele investeringen in de publieke sector, zou dit goed moeten komen.

Tegelijkertijd zijn er zorgen wat betreft het klimaat. Ook dit keer is, ondanks stevig aandringen van PvdA Duurzaam, duurzaamheid als een afzonderlijk thema in het verkiezingsprogramma van de PvdA behandeld. In de verkiezingen heeft de PvdA zich er nauwelijks op geprofileerd, hetgeen te maken kan hebben met de samenwerking met GroenLinks dat vaker als ‘issue-owner’ op dit thema wordt gezien. Echter, de duurzaamheidstransitie is niet los te zien van de fundamenten van onze samenleving en de publieke sector zoals wonen, werk, inkomen en de zorg. Voor de transitie naar meer duurzame energie zijn elektrotechnici nodig om onder andere zonnepanelen te installeren, nieuwe verwarmingstechnieken te ontwikkelen, te plaatsen en te onderhouden, hetgeen een enorme omscholingsoperatie vereist. Daarnaast kan de energietransitie een enorme bijdrage leveren aan het beter betaalbaar maken van wonen, bijvoorbeeld door het grootschalig isoleren van huizen. Tot slot zorgen de excessen van het huidige landbouwbeleid voor talloze gezondheidsrisico’s, van Parkinson tot hartfalen, nog los van het gevaar van nieuwe pandemieën doordat dieren dicht op elkaar leven.

Kortom, het is zaak om de klimaatcrisis chefsache te maken als onderdeel van het coronaherstel. Dat hoeft niet ten koste te gaan van (de betaalbaarheid van) de zorg, wonen, en vele andere klassieke sociaalthema’s, in tegendeel. Door ze slim met elkaar te verknopen kan er een sterk, sociaal en groen perspectief ontstaan die het versterken van de staat, en de fundamenten van de samenleving laat samengaan met het aanpakken van de klimaatcrisis. Maar dat vereist wel dat de sociaaldemocratie zich positioneert als alternatief voor de liberale visie waar groene groei en innovatie een continuering impliceren van onze huidige consumptiemaatschappij. Een sociaaldemocratische visie zou daar ontgroei tegenover moeten te stellen, waar het vergroten van bestaanszekerheid en daarmee het herstellen van de fundamenten gekoppeld wordt aan het tegengaan van de klimaatcrisis. De uitdaging wordt dan om binnen deze nieuwe visie met de achterban in gesprek te gaan over hoe dit nieuwe verhaal zich verhoudt tot de oude verworvenheden. Alleen dan is de sociaaldemocratie toekomstbestendig in de wereld na corona.

Koen van der Gaast is als promovendus verbonden aan de Wageningen Universiteit en Aeres Hogeschool Almere, waar hij onderzoek doet naar duurzaam ondernemerschap in de voedselsector. Daarnaast is hij vicevoorzitter van PvdA Duurzaam. Dit artikel verscheen in Tijd en Taak, 2021, nummer 2.