Een ander Rusland
Sjeng Scheijen (1972) is slavist. Hij schreef over avantgardistische kunstenaars in de Sovjet-Unie en biografieën over Sergej Diaghilev en Hans van Manen. Onlangs publiceerde hij Een ander Rusland, waarin hij betoogt dat Rusland zo veel meer is dan het huidige wrede en autocratisch regime. Ik sprak hem over dit boek, over Rusland en Europa, over handel in roltrappen en soepketels. Hij verwacht dat het regime van Poetin te zijner tijd aan de kant wordt geschoven en dat vreedzaam samenleven met Rusland dan mogelijk is.
Door Dirk Achterbergh
Wordt het ooit nog wat tussen Rusland en ons, zal er ooit dooi komen in de betrekkingen? Rusland lijkt me een uitzonderlijk land, waarin de Verlichting en de democratie geen wortel hebben geschoten in vergelijking met de westerse wereld.
“Door de agressie-oorlog tegen Oekraïne staat het beeld van een barbaarse dictatuur voorop. Maar dat is historisch gezien niet juist. Ik stel juist dat Rusland een geschiedenis heeft, die in veel opzichten vergelijkbaar is met die van andere Europese staten. De samenleving kent sterke politieke en ideologische contrasten, de bevolking is divers en dynamisch, met heel tegenstrijdige stromingen in de geschiedenis, maar ook in het nu.
Een mooi voorbeeld daarvan is de vrouwenemancipatie, die kent een langdurige historie. Zo bepaalde het hoogste Russische wetscollege al in 1753 dat getrouwde vrouwen wettelijk over hun eigendommen konden beschikken zonder bemoeienis van hun echtgenoot. Vergelijkbare wetten werden in West-Europa pas aan het einde van de negentiende eeuw ingevoerd. Let wel: in Nederland waren vrouwen tot 1957 wettelijk ‘handelingsonbekwaam’. Als gevolg van deze verregaande eigendomsrechten waren vrouwen in Rusland heel succesvol in zaken. In 1861 was een derde van het particuliere grondbezit in handen van vrouwen. Door de financiële onafhankelijkheid konden vrouwen hun deel van het gemeenschappelijk eigendom vervreemden van dat van hun echtgenoot en in een eigen huis gaan wonen.”
Vrouwengymnasia
“Interessant is ook de toegang van vrouwen tot het onderwijs. Daarover werd door conservatieven en progressieven voortdurend strijd geleverd. Maar vanaf 1855 ontstond er een wijdverbreid netwerk van vrouwengymnasia met een modern vakkenpakket: rekenen, geometrie, natuurkunde, moderne talen en kunstzinnige vorming. Ter vergelijking: in heel Nederland volgden in 1893 vierhonderd meisjes voorbereidend wetenschappelijk onderwijs. Alleen het vrouwengymnasium in het Centraal-Aziatische Tasjkent, toen een piepkleine stad, had in die tijd al zeshonderd leerlingen. Daarmee is niet gezegd dat Russische vrouwen niet gediscrimineerd en onderdrukt werden. Maar de strijd tussen moderniteit en conservatisme in Rusland is heel goed vergelijkbaar met die in het Westen.
Dat geldt ook voor de ideeën die ten grondslag lagen aan de Verlichting. Tsaar Peter I en zijn opvolgsters gebruikten de ideeën van de verlichtingsdenkers om grootschalige hervormingen door te voeren: in 1754 werd er een moratorium op de doodstraf ingevoerd dat twintig jaar standhield, en toen de doodstaf weer werd ingevoerd werd deze slechts zeldzaam toegepast en in veel mindere mate dan in landen als Frankrijk, Engeland of de VS. Ook het aantal gevangenen was minder dan in bijvoorbeeld Pruisen. Als je de sociale, culturele en politieke situatie in Rusland tijdens de negentiende eeuw vergelijkt met die in westerse landen zie je grote gelijkenis, dezelfde verlichte ideeën en dezelfde reactionaire antwoorden daarop. In Rusland viel het kwartje de kant van de autocratie op. Maar dat wil niet zeggen dat een democratische ontwikkeling per definitie onmogelijk was geweest. En om nu te zeggen dat in het Westen de democratie in beton gegoten is… John Adams, een van de grondleggers van de Amerikaanse republiek schreef in 1798 al dat de democratische orde eenvoudig vernietigd kan worden door de ‘hebzucht, ambitie, wraakzucht en frivoliteit van een groep kwaadaardige politici. Zij kunnen de sterkste vezels van onze grondwet verbreken zoals een walvis door een net gaat’. Anno 2025 heeft die walvis een naam: Trump.
Kortom: zoals Rusland geen gepredestineerde autocratie is, is het Westen geen vanzelfsprekende eeuwige democratie. We lijken op elkaar in onze democratische en progressieve strevingen én in onze reactionaire, autocratische neigingen. Ik ben niet optimistisch over het huidige Rusland, maar het is volstrekt onhistorisch om een democratische ontwikkeling binnen Rusland uit te sluiten.”
Toch huldigt Poetin de opvatting dat Rusland en de Russen uitzonderlijk zijn en ver af staan van de Europese mentaliteit en westerse waarden.
“In mijn boek ga ik in op de aanname dat Rusland exceptioneel is. Die gedachte leeft overigens aan beide kanten. Poetin benadrukt de eigen tradities en cultuur van een homogeen en patriottistisch volk. Deze zijn volgens hem superieur ten opzichte van de westerse diversiteit en het multiculturalisme. Het Westen lijdt aan een ziekte van tolerantie voor alles en waardering voor niets. Tegen deze ziekte moet Rusland beschermd worden. Omgekeerd houdt in het Westen menigeen er de mening op na dat het Russisch volk raadselachtig is, onbegrijpelijk en kwaadaardig, ook een gehomogeniseerde opvatting. Churchill sprak van een raadsel, verpakt in een mysterie, binnen een enigma. De opvatting dat er een onneembare kloof bestaat tussen het onveranderlijke, kwaadaardige en achterlijke Rusland en het vrije Westen wordt tot op de dag van vandaag door velen impliciet of expliciet onderschreven. Niet alleen het regime van Poetin is fout, maar in hun ogen de hele Russische geschiedenis en samenleving. Ik hoorde een Nederlandse topdiplomaat zeggen dat ‘het zoveel makkelijker zou zijn als alle Russen paars waren geverfd, dat konden we tenminste zien dat ze anders zijn dan wij’.
Europees DNA
Zo missen we de gelaagdheid en diversiteit, de botsende opvattingen, de elkaar bestrijdende facties, de spanning tussen liberalere stromingen gericht op Europa en nationalistische bewegingen. Poetin op zijn beurt verheerlijkt het zuivere, homogene Russisch volk dat dezelfde waarden en cultuur aanhangt. Ook dat is een flagrante ontkenning van het feit, dat Rusland bij uitstek een multicultureel en heterogeen land is. Om een voorbeeld te noemen: bij de volkstelling in 1897 bleek dat slechts 44% van de bevolking Russisch als moedertaal had en dat er daarnaast meer dan honderd andere moedertalen werden gesproken.
Dit exceptionalisme van beide kanten ontneemt ons de mogelijkheid om voorbij het Poetinistisch model te kijken. De opvattingen over uitzonderlijkheid over en weer houden elkaar in stand, versterken elkaar. Het homogeniseren en het uitzonderlijk maken van Rusland begunstigt zijn duivels en kleineert zijn engelen.
Als je wat beter kijkt, zie je dat Rusland vele malen meer Europees is dan Aziatisch. Recent onderzoek toont aan dat de gemiddelde genetische verschillen tussen groepen Europeanen (inclusief Russen) klein zijn. Dat zal wel te maken hebben met het gegeven dat de Russische elite eeuwenlang op Europa was georiënteerd, er veel over de grens werd getrouwd werd c.q. kinderen werden verwekt. Dat gold ook voor vaklieden, handelaren en leraren die veelvuldig door Europa reisden. Boeren en lijfeigenen, die ook soldaat waren, keerden na een veldtocht niet meer terug, werden verliefd en kregen kinderen. Dit onderzoek naar het Europese DNA toont wel aan hoezeer Europa, van de Oeral tot aan de Noordzee, één geografische ruimte is van migratie en vermenging.
Dat blijkt ook wel uit het feit dat de grootste kunstverzameling van Rusland, in de Hermitage in Sint-Petersburg, voor 90% uit Europese kunst bestaat. De belangrijkste collecties zijn afkomstig uit Nederland en Italië. De Russische elite was volledig op Europa gericht als het ging om het verzamelen van of handelen in kunst. West- en Oost-Europese aristocraten, filosofen, wetenschapper, schrijvers en componisten kenden elkaar en gingen op voet van gelijkheid met elkaar om.
Tot slot valt ook de intensieve onderlinge handel op. Russen zijn enorm ondernemend, gericht op handel drijven. Dat was in de middeleeuwen en onder Peter de Grote al zo, maar ook in de tegenwoordige tijd heb ik dat duidelijk kunnen waarnemen. Als ik in de periode van openheid, tussen 1990 en 2014, naar Rusland reisde, zat het vliegtuig vol met Nederlandse ondernemers uit het mkb. Ze verkochten zaden, aardappelen, roltrappen en soepketels. Zakendoen met Russen ervoeren ze zonder meer als positief. Ja, er was weliswaar corruptie, maar het directe contact met hun handelspartners was prettig, zowel zakelijk als persoonlijk.
Als je er met een historische een wetenschappelijke blik naar kijkt maakt Rusland onderdeel uit van Europa. Natuurlijk zijn er verschillen tussen Russen en Nederlanders, maar die zijn in feite niet groter dan de verschillen tussen Finnen en Bulgaren.”
“Verschillen tussen Russen en Nederlanders zijn niet groter dan tussen Finnen en Bulgaren.”
Jij stelt dat vreedzaam samenleven met Rusland mogelijk is. Zouden we, om te beginnen, nu alvast de banden op cultureel gebied weer snel aan moeten halen. Kan het Hermitagemuseum in Amsterdam niet weer open?
“Begrijp me goed, we zijn in oorlog, weliswaar niet met het Russisch volk, maar met imperialistisch regime van Poetin. Nu bijvoorbeeld de Hermitage in Amsterdam weer opendoen, zou als een rookgordijn fungeren waardoor Poetins agressie aan het zicht onttrokken wordt. Het zou hem in de kaart spelen. Nee, hoe belangrijk culturele uitwisseling ook is, nu moet die even wijken voor het belang van Oekraïne en de vrede in Europa.
Ik verwacht dat er in de loop van het jaar wel een staakt-het-vuren komt, beide partijen gaan richting uitputting. En dan is het moment gekomen om voorzichtig weer wat deuren open te doen. Je zou kunnen denken aan wat meer diplomatiek contact, uitwisseling van studenten en wetenschappers. Bovendien zou je handel weer kunnen faciliteren, maar dan wel op het niveau van het mkb. Zoals gezegd maakt dit soort handel het mogelijk direct contact te maken.
Wat we helemaal fout hebben gedaan is de inzet op de handel in olie en gas. Uitgerekend die sector is volledig in handen van de geheime dienst FSB en de kringen rondom Poetin. Met de enorme winsten die olie en gas opleveren, financiert het regime het repressie-apparaat en de oorlog tegen Oekraïne. De nauwe banden met Gazprom, het Nordstream-project, maar ook de Groningse gasrotonde waar Nederland zo warm voor liep, droegen allemaal bij aan het versterken van het huidige regime. Niks geen Wandel durch Handel, de fixatie op olie en gas stond en staat ontspanning en vreedzaam samenleven juist in de weg.
Overigens is die afhankelijkheid van fossiele brandstoffen niet alleen voor het klimaat, maar ook vanuit geopolitiek oogpunt een slechte zaak. Bijna alle olie en gas producerende landen zijn dictaturen: Rusland, Arabische landen, Venezuela. Alleen Noorwegen is een van de zeer weinige uitzonderingen. Blijkbaar is het voor dictatoriale regimes relatief gemakkelijk om zich de olie- en gasproductie toe te eigenen ten eigen bate. Dat geopolitiek argument mis ik in het publiek debat. Het zou klimaatsceptici over de streep kunnen trekken om de energietransmissie juist te intensiveren.
Wat we ook zouden meten doen is investeren in onze kennis over Rusland. We komen nu al slavisten tekort. Vakgroepen zijn gesloten of worden gekortwiekt. Er zijn nog maar een handvol specialisten over. Dan bedoel ik wetenschappelijk medewerkers die de Russische taal beheersen. Zij zijn bij uitstek in staat om kennis te verzamelen over de ontwikkelingen in die samenleving. Ik zei al dat die gecompliceerd, divers en gelaagd is, je moet echt moeite doen om in de dieper spelende processen door te dringen. Met Google Translate kom je er niet. Je komt nu eenmaal meer te weten als je makkelijk Russische boeken en artikelen leest. En als je de taal spreekt is het contact intensiever en levert dat meer informatie op. De diplomatie en de journalistiek kunnen er op die manier hun voordeel mee doen.
Ongetwijfeld gaan er in een dynamisch en heterogeen land als Rusland veranderingen komen. Maar zonder kennis zie je die niet aankomen en kun je er niet op tijd op inspelen. Het is ook echt Nederland achter de dijken om niet te beseffen dat serieuze kennisvergaring ook een erkenning is van het grote belang van de Oost-Europese wereld. En zo’n erkenning van haar rijke cultuur en geschiedenis, brengt echte vrede dichterbij. Als je Rusland als een achterlijke Bad Guy blijft zien, niet de moeite van het bestuderen waard, gaat het zich er ook naar gedragen.
“Een wat liberaler en minder nostalgisch regime is op kortere termijn mogelijk.”
Nieuw scenario
Mijn schrikbeeld is wel Noord-Korea. Noord en Zuid waren één land en één cultuur. Wat heeft zeventig jaar volledig isolement van het Noorden opgeleverd? Voor de Koreanen zelf, voor de vrede in Zuidoost-Azië en de wereld. Toch helemaal niets! Wat als Europa en Rusland op zo’n manier tegenover elkaar geplaatst zouden worden, met eeuwige ‘koude’ strijd en een hoge mate van isolatie? Dat zou de slechtste van alle uitkomsten zijn.
Ik denk dat zoiets met Rusland niet gaat gebeuren, maar ik durf het zeker niet uit te sluiten. Het Westen is niet machteloos en dat is niet alleen maar gebaseerd op hoop. Ook nu zijn er politieke tegenstellingen in de Russische samenleving, in het bedrijfsleven en in het bestuursapparaat. Ik verwacht zeker niet onmiddellijk een voldragen parlementaire democratie in Rusland. Maar een wat liberaler en minder nostalgisch regime, dat voordelen ziet in de samenwerking met West-Europa, is op kortere termijn zeker wel mogelijk. In Rusland is veel creativiteit, veel ondernemerschap, het onderwijs is er nog steeds op hoog niveau. Zie bijvoorbeeld hoe vindingrijk men is om de sancties te ontwijken, dat gaat echt niet met alleen maar corrupte dommeriken. Ook de wil om tot een vorm van democratische bestuur te komen is er wel degelijk, simpelweg omdat iedereen weet dat zo’n bestuur stabiliteit en welvaart kan garanderen. We moeten ons zelf de vraag blijven stellen of we in staat zijn al die waardevolle eigenschappen, dat humanistisch en intellectueel potentieel aan te spreken op het moment dat zich dat in Rusland manifesteert.
Om Poetin te verslaan is een contra-narratief nodig, een scenario voor een ander Rusland. Dat zal in het land zelf moeten worden ontwikkeld, maar het helpt wel als we in het Westen daar tijdig van op de hoogte zijn.”
Dit artikel verscheen eerder in Tijd&Taak