‘We snakken naar het open en diepe gesprek.’

De titel van deze blog is ontleend aan een opiniebijdrage van de directeur van het Humanistisch Verbond Robbert Bodegraven, die verscheen in NRC van 10 mei 2025. In zijn uitgebreide beschouwing over wat hij een ‘zingevingscrisis’ in onze cultuur noemt, zitten verschillende lagen en motieven.

Twee gedachten

Ik hink op twee gedachten in mijn waardering voor zijn artikel. De door hem als humanistisch opgevoerde cultuurkritiek aan het einde van zijn bijdrage kan ik waarderen. De aan het begin van zijn artikel ouderwets opgeblazen antithese tussen humanisme en christendom vind ik daarentegen volstrekt de plank misslaan.

Ik ben voorzitter van de Banning Vereniging, die dialoog op het snijvlak van levensovertuiging, religie en progressieve politiek voor staat. Dat er ergens in onze cultuur tafels geopend blijven waar het betere, het echte, het open en diepe gesprek gevoerd wordt over wat we willen verstaan onder een goed leven en een draaglijk (rechtvaardig en vreedzaam) samen leven: dat kan ik alleen maar omarmen. Plekken waar we op tafel leggen wat ons drijft, om in vormen van ‘herrschaftsfreie Kommunikation’ (Habermas) tot nieuwe vormen van gezamenlijkheid te komen voor ons land: ze zijn broodnodig.

Maar dan helpt het niet om mogelijke deelnemers van te voren al hun plek te wijzen. Het werkt alleen, als we zoveel mogelijk stemmen, waaruit onze diverse samenleving nu eenmaal bestaat, laten uitspreken in wat hen hoog zit. Een dialoog tussen vrije burgers, noemt Bodegraven dat. De vraag is wat hij onder ‘vrije burgers’ verstaat. Zijn dat ook mogelijk religieuzen, die er in zijn opvatting ‘conservatieve waarden’ op na houden?

De oude secularisatiethese voorbij graag

Ik ben toevallig zelf ook een gearticuleerd deelnemer aan die dialoog en het zoeken van die dialoog. Ik ben namelijk een christen, sterker nog al zo’n 40 jaar een tamelijk progressieve maar wel rechtzinnige dominee. Een dominee die al zijn hele leven werkt op het breukvlak van geloof en secularisatie en nog steeds zo eigenwijs is om in christelijk geloven iets waardevols en positiefs te zien. Die met heel veel medegelovigen nog lang niet van plan was ‘de verdwijning nabij te zijn’, misschien tot verdriet of onbegrip van Bodegraven, maar het is niet anders.

Voor anker gaan bij de ouderwetse secularisatiethese, dat kerk en religie leeglopen zoals een ballon, tot hij helemaal leeg is, en dan na wat laatste stuiptrekkingen neerstort, is achterhaald. Ja zeker, de mainstream kerken in het vanouds zo christelijke Europa krimpen. Maar een ‘randverschijnsel’, of ‘marginaal’, of ‘weggevallen’, of ‘opgevolgd’, of ‘achter ons gelaten’, ach, het is cijfermatig misschien waar, afhankelijk van waar je woont, maar in Nederland zullen er de aankomende decennia nog lang betekenisvolle minderheden van gelovigen blijven bestaan: christenen, moslims, Joden, hindoe’s en andere stromingen, van divers karakter.

Om het tot de christelijke traditie te beperken: ‘de’ christelijke identiteit bestaat niet. Laat staan dat die adequaat zou kunnen worden gedefinieerd door een humanistische voorman. Er is heel veel af te dingen op wat Bodegraven daar dan allemaal opvoert. Niet dat de dingen die hij noemt niet ook onderdeel van stukken geschiedenis waren of nog steeds brokken heden zijn, maar het is een eenzijdige voorstelling van zaken, net zo goed als dat alle heil alleen ontsproten zou zijn aan de humanistische Renaissance en Verlichting.

Terecht hebben Koen Holtzappfel (oud-voorzitter Banning Vereniging) en Joost Röselaers in een ingezonden stuk in NRC (13 mei 2025) al duidelijk gemaakt dat de relatie tussen christendom en humanisme, tenminste in de Europese geschiedenis, complexer van aard is dan dat je die met een simpele antithese uiteen kunt leggen. Graag de oude secularisatiethese voorbij, Robbert, zou ik zeggen, als het even kan en als we werkelijk met alle mensen van goede wil (religieus en niet-religieus) verder willen komen, met wie we wellicht meer delen dan we tevoren veronderstellen in onze al te eenzijdige stigmatiseringen.

Mag iedereen dan meedoen?

Het komt er eigenlijk op neer, als je het zo doet als Bodegraven, dat je een bepaalde groep neerzet als ‘deplorable’, terwijl je daarmee alleen maar de onderlinge vervreemding versterkt. Zullen we niet aan tafel moeten met iedereen, dus ook met traditionalistische migrantengelovigen, salafistische moslims, reformatorische christenen, en conservatieve katholieken, gewoon omdat we nu eenmaal in hetzelfde schuitje ‘Nederland’ of ‘Europa’ zitten? Mag iedereen dan meedoen, en zou er misschien ook nog iets positiefs te leren zijn, van die dwazen die maar traditionalistisch aan een geloof en een bepaalde ordening willen vasthouden?

Tenslotte: de olifant en de muis

We kennen allemaal de parabel van de olifant en de muis. Zeker de olifant is aardig afgeslankt, maar ik moet bij termen als ‘marginaal’ en ‘randverschijnsel’ toch wel een beetje glimlachen, als ik bedenk, dat het aantal migrantenchristenen in Nederland ongeveer 1 miljoen bedraagt, het ledenaantal van de Protestantse Kerk in Nederland 1,4 miljoen is, het aantal actieve evangelicale en refo-christenen tezamen ongeveer 0,4 miljoen bedraagt en het aantal moslims 1,1 miljoen, en dan heb ik nog niks gedaan met het aantal Rooms-katholieken in ons land. Zegt de humanistische muis (met 19.000 leden) tegen de religieuze olifant: je bent aardig afgevallen, je kunt wel zien dat je binnenkort (?) niet meer bestaat, laten we alle kaarten maar op mijn vrijheidsminnende en tolerante tradite zetten, te meer daar die van jou alleen maar uit nare, autoritaire repressie bestaat. Zou het echt?

Ik zou graag vanuit de Banning Vereniging, met het Humanistisch Verbond en diverse religieuze stromingen, het eerste Nederlandse Festival van Humanisten, Christenen, Joden, Moslims en Hindoe’s (en wie er maar mee wil doen) voor de Democratie organiseren.

Door Jos Aarnoudse