Angst en minnen: de Heiligdomsvaart in Maastricht
Door Lies Defever
Tijdens het diner gaat mijn telefoon enthousiast van hand tot hand; op het scherm staat de foto die ik aan mijn buurman liet zien, en nu de hele tafel intrigeert en tot kreten en luide discussies leidt. Het zijn de felblauwe, diep omwalde ogen die voor ophef zorgen – een grappenmaker zegt dat de persoon op mijn scherm kijkt alsof hij net beseft dat hij zijn onderbroek niet aan heeft. Sommigen karakteriseren de uitdrukking in die ogen als angst, opperste verbazing of shock. Het zijn ogen die al meer dan vier eeuwen niet geslapen hebben, en hoewel de langdurige slapeloosheid ze wat scheel heeft getrokken, hebben ze aan nieuwsgierigheid niet ingeboet. Eén iemand aan tafel ziet een mengeling van angst en minnen: “Hij kijkt alsof hij overvallen wordt door de aanblik van iets of iemand die hij al lange tijd zoekt, maar nooit echt dacht te vinden, een verloren vriend die hij niet durfde hopen weer terug te zien.”
Mijn tafelgenoten zijn zodanig gericht op de blik van de man op mijn scherm dat het een hele tijd duurt voor iemand vraagt naar wie we eigenlijk kijken. De blauwe ogen liggen diep in een voornaam goud-en-zilver gezicht, met flinke snor en grove krullen. In een katholiek land zou de vraag anders gesteld worden – “Welke bisschop is dit?” – maar hier aan tafel in Tunesië, waar ik vrienden opzoek, maakt de met edelstenen beslagen mijter geen indruk. In Maastricht daarentegen is deze heilige als liftmuziek – immer aanwezig in de achtergrond, onopvallend maar onmisbaar. Het borstbeeld op mijn telefoonscherm is dat van Sint-Servaas, brenger van het christendom naar Nederland en eerste bisschop van Maastricht.
De overlevering van Servaas’ lange en avontuurlijke leven lijkt niet te rijmen met enige realistische kalendertijd en fysica. Gelukkig hoeven historische correctheid en religieuze traditie niet hand in hand te gaan, en is die laatste er juist om handvatten te bieden voor wanneer die eerste tekortschiet. Servaas, geboren in Armenië in de 4e of 5e eeuw als achter-achterneef van Jezus, kwam na vele omzwervingen, gevechten met draken en stormen, en uitzonderlijke ontmoetingen met onder anderen de apostel Petrus, keizer Constantinus II en Attila de Hun in onze gewesten terecht, waar hij de Triniteit predikte. Hij werd begraven bij de brug over de Maas, over zijn graf werd een basiliek gebouwd, en vanuit zijn laatste rustplaats verrichtte hij nog vele wonderen, die steeds meer pelgrims aantrokken. In juni dit jaar zullen de relieken van Sint-Servaas de schatkamer van de naar hem genoemde basiliek verlaten en voor de 56e keer sinds 1391 door de straten van Maastricht gedragen worden tijdens de zevenjaarlijkse Heiligdomsvaart. (Een snelle rekenaar merkt een gat op: tussen 1632 en 1874 mocht deze religieuze optocht niet rekenen op de Nederlandse tolerantie.)
Ter ere van de Heiligdomsvaart kijkt het Maastricht Museum met een nieuwe blik naar zijn vaste collectie en vult die aan met kunstobjecten die gerelateerd zijn aan de Sint-Servaas-bedevaart. De tentoonstelling Pelgrimage naar Maastricht: een inspirerende blik op de geschiedenis van de Heiligdomsvaart begint bij de altaren voor de godin Fortuna die door Romeinse soldaten in de regio werden opgericht, en leidt via de heidense traditie van grafgiften voor christelijke heiligen naar de veranderende gewoontes en protocollen rond de pelgrimage naar de stad aan de Maas. De grote verzameling van reliekhouders, pelgrimsdagboeken, verzamel-bedeltjes en andere pelgrimsattributen maakt de lange geschiedenis van de Heiligdomsvaart tastbaar. Het hoogtepunt zijn de acht kleine zilveren platen die speciaal voor deze tentoonstelling uit het Hamburgse Museum für Kunst und Gewerbe zijn overgebracht. Ze beelden scènes af uit het leven van de heilige, en zijn de enige bewaard gebleven stukken van de originele reliekhouder die de schedel van Sint-Servaas bevatte nadat de basiliek in 1579 was geplunderd. Eén van de plaatjes verbeeldt de ontmoeting tussen Servaas en Petrus in Rome. Volgens de legende vertrekt Servaas zelf op pelgrimage naar Rome wanneer Tongeren wordt belegerd door de Hunnen. En hoewel zijn gebed daar niet verhoord wordt, krijgt hij als troost voor een gefaalde missie van Petrus, de bewaker van de hemelpoort, een mysterieuze sleutel.
Verlossing bedisselen gaat gepaard met offers: iets wat we eigenlijk niet kunnen missen.
Door de praktijk van het bezoeken van heilige plekken uit te lichten vanuit hun hele collectie presenteert het Maastricht Museum pelgrimage als tijd- en religie-overstijgend. En natuurlijk is dat zo: het zich richten tot heilige plekken om een zekere verlossing te bedisselen met hun god of goden is zo oud als de mens. In de laatste zaal gaat de tentoonstelling echter nog een stap verder, en worden reliekenverering en pelgrimage op dezelfde voet gezet als voetbalwedstrijden, aandenkens aan concerten, vakantiesouvenirs en carnaval, die alle feestvreugde, verbinding en devotie zouden creëren. De ogen die aan mijn tafel voor zoveel ophef zorgden verraden echter dat er meer gebeurt tijdens een religieuze bedevaart. Het gespreksonderwerp verglijdt van Servaas’ angstige blik naar de spanning en angst die gepaard gaan met de aankomende jaarlijkse joodse pelgrimage naar de Ghriba, de oudste synagoge buiten het Heilig Land die zich op het Zuid-Tunesische eiland Djerba bevindt. Mijn tafelgenoten in Tunis, de hoofdstad van Tunesië, blijven dit jaar thuis uit veiligheidsoverwegingen: in 2023 werd tijdens de feestelijkheden een dodelijke aanslag gepleegd, de genocidale oorlog die een paar maanden later uitbrak in het Heilig Land zet de interreligieuze verhoudingen hier op scherp, een juwelier werd eerder deze week in de joodse wijk op Djerba aangevallen. En toch zijn er een paar, vooral Tunesische joden die na de onafhankelijkheid naar Frankrijk of Israël zijn getrokken, die gek genoeg zijn om er toch ieder jaar een punt van maken om af te reizen naar de Ghriba, onder wat voor omstandigheden dan ook. Verlossing bedisselen gaat gepaard met offers: het Oud-Hebreeuwse woord voor verlossing, gueoulah (גאולה), betekent letterlijk terugwinnen, uitkopen of aflossen (zoals ook in het Engelse redeem en redemption). Voor wat hoort wat – en een offer is per definitie iets wat we eigenlijk niet kunnen missen, iets wat (te) veel van ons vraagt en een risico met zich meebrengt.
Traditioneel gezien vereisen pelgrimages een lange, moeizame of ten minste prijzige tocht, niet enkel een kaartje voor een voetbalwedstrijd of een souvenir aan een popsterconcert. De aanblik van verlossing en haar prijs boezemt angst en minnen in, ontzag voor dat wat niet te overzien of te voorspellen is – angstig ziet Servaas dat waar hij nooit op durfde hopen. Op hun website schrijft het bedevaartscomité van Maastricht dat de Heiligdomsvaart in de kern een religieus gebeuren is dat ‘uitnodigt tot bidden, vieren, danken, boete doen, vergeven, eren, en wat men zich ook als werkwoord bij geloven kan bedenken.’ Maar, zo gaat het comité verder ‘het ontvangen van gasten, pelgrims, ging al van oudsher gepaard met feestelijkheden buiten de kerk. Kermissen, volksvermaak, cultuur, muziek en dans en het goed verzorgen van de inwendige mens horen net zo bij de Heiligdomsvaart als een hoogmis.’
De langdradige en saaie hoogmis doorstaan: gueoulah, en dan? Dan is er het feest, een kortstondig moment van aards paradijs – Servaas heeft immers aan zijn eigen pelgrimstocht die sleutel overgehouden, de sleutel tot het achterpoortje van de hemel: het volksvermaak en het verzorgen van de inwendige mens in de straten van Maastricht.
De tentoonstelling Pelgrimage naar Maastricht: een inspirerende blik op de geschiedenis van de Heiligdomsvaart in het Maastricht Museum loopt tot 31 augustus 2025. De Heiligdomsvaart vond plaats van 12 tot 22 juni 2025. De buste van Sint-Servaas, samen met zijn andere relieken, werden rondgedragen in een processie in de stad op 15 en 22 juni. Meer informatie is te vinden via https://www.heiligdomsvaartmaastricht.nl/nl
Dit artikel verscheen eerder in Tijd&Taak